Desinformatie, fake news, deepfake: er is veel over te doen. Ursula von der Leyen noemde het begin dit jaar bij het World Economic Forum in Davos zelfs ‘de grootste bedreiging voor het wereldwijde zakenleven’. Steeds meer mensen twijfelen aan de geloofwaardigheid van berichten, ook nieuws dat de grote media brengen. Hoe kunnen media en burgers de juiste feiten selecteren als er vanuit allerlei bronnen andersluidende informatie beschikbaar is en we op allerlei manieren worden beïnvloed? Om te beginnen is het goed om eerst te onderzoeken wat desinformatie precies is. Letterlijk is het informatie die niet klopt. 

De feiten

Laten we eens naar een fictieve gebeurtenis kijken: er is een vrouw gevonden in een steegje in het centrum van de stad op 14 januari om 22.16 uur. Zij had een wond in haar buik en bloedde hevig. Tegen de politie vertelde ze dat ze is aangevallen door een man die haar met een mes heeft gestoken. De politie heeft een mes gevonden in het steegje en een man opgepakt die overeenkomende vingerafdrukken had. De man bleek op verlof vanuit de tbs-kliniek waar hij al jaren in behandeling is. De man zegt in een verklaring dat hij werd aangevallen door een schreeuwende vrouw. Ze riep allerlei dingen over een alimentatie die hij zou moeten betalen. Ze ging hem te lijf met een mes dat hij haar gelukkig wist te ontfutselen. Bij deze worsteling raakte de vrouw gewond. We zijn er niet bij geweest, bij dit voorval. We weten dus niet exact wat er is gebeurd. Welke feiten komen in de media? Welk verhaal is waar en welk niet?

De plaats in het grotere geheel

Een steekpartij op zich wordt voor veel mensen pas interessant als het in een groter plaatje wordt geplaatst en het nieuws wordt geduid. De ene krant richt zich bijvoorbeeld op het feit dat het weer is misgegaan met het verlof van een tbs’er. Ondanks eerdere Kamervragen is er niks veranderd in het beleid van de klinieken. Daardoor kon het nu weer mis gaan. Er wordt een causaal verband uitgelegd: omdat het beleid niet is aangescherpt (oorzaak), kan het nog steeds misgaan (gevolg).

Andere causale verbanden

Een ander medium kan over hetzelfde voorval melden dat er in 34% van de echtscheidingen problemen ontstaan met de betaling van alimentatie en dat de wet daarop moet worden aangepast. Omdat de regelgeving onduidelijk is (oorzaak) ontstaan er steeds weer problemen in de praktijk (gevolg). De Stichting Dwaze Vaders zendt een persbericht de wereld in dat steeds meer vaders het slachtoffer worden (gevolg) van ex-geliefden die een alimentatie claimen waar ze geen recht op hebben (oorzaak). Allemaal verschillende causale verbanden op basis van dezelfde feiten: een vrouw is in een steegje verwond door een man met een mes.  Welk causaal verband is waar?

Betekenis

En wat betekent dit voorval vervolgens voor de lezers? Moeten die zich onveilig voelen in de steegjes in het centrum? Moeten ze op rechtse partijen stemmen om te zorgen dat criminelen voorgoed worden opgeborgen? Of moeten ze compassie hebben met al die onterecht aangevallen vaders?
Ook al probeert een krant nog zo neutraal te zijn, je kunt tussen de regels lezen wat zij ervan vinden. De lezers hebben behoefte aan duiding van de feiten. Maar is die duiding waar? Bij het voorval in het steegje is dat nog redelijk eenvoudig. Maar veel onderwerpen in het nieuws zijn veel ingewikkelder. Slepende verhalen met heel veel dimensies, zoals de oorlog in de Gazastrook of Oekraïne. Welke feiten, verbanden en duidingen kloppen? En welke niet?

Desinformatie is een misleidend begrip

Het Duits kent het gezegde: ‘Standort macht Standpunkt’. Dit betekent dat een mening wordt gevormd door de plaats waar men zich bevindt. Vanuit een ander perspectief ziet de situatie er anders uit. Dit geldt ook voor alle informatie in de media. Alleen als zij aperte leugens verspreiden – in ons voorbeeld`; de vrouw was helemaal niet gewond en er is geen mes gevonden – dan zou je het desinformatie kunnen noemen. Maar in alle andere gevallen is het geen desinformatie, maar gewoon een ander perspectief. Die sommigen misschien niet zo welgevallig is.

Deepfake

Er is wel een duidelijke bron van echte onwaarheden: de ‘deepfake’. Deepfake valt onder de synthetische media: beelden, geluiden en andere ervaringssensaties die geheel door computers zijn opgebouwd. Dit kan een gesimuleerde realiteit zijn, maar ook een complete vervalsing, een deepfake, van de werkelijkheid zijn. Volgens onderzoek van de Universiteit Tilburg bestaat de vrees “dat doordat binnen enkele jaren het merendeel van de onlinecontent gemanipuleerd zal zijn, het steeds lastiger te verifiëren is wat echt is en wat nep voor journalisten, voor rechters en voor de burger zelf.”

De bedrieger bedrogen

Gelukkig kan dezelfde technologie die wordt gebruikt voor het maken van deepfake video’s, ook helpen bij de bestrijding ervan. Stel dat in ons voorbeeld de stichting Dwaze Vaders een nepvideo zou verspreiden om hun boodschap kracht bij te zetten, dan is die door gespecialiseerde bedrijven op te sporen.  Het produceren van deepfake beelden is bovendien juridisch vervolgbaar, zegt ook de Universiteit Tilburg. Grootschalige inzet van deepfake in onze nieuwsvoorziening lijkt me daarmee overdreven.  Een ‘infocalyps’, zeker in het grote verkiezingsjaar 2024, waarvoor journalisten en politici waarschuwen, lijkt dan ook niet waarschijnlijk. Dat wordt ondersteund door misinformatie-onderzoekers, zoals Menno van den Bos in zijn artikel in NRC op 22 februari al onderbouwde. Uit zijn betoog blijkt dat er niet alleen misinformatie is door AI, maar ook óver AI: “Een verhaal dat ChatGPT op eigen houtje een beveiligingstest had omzeild door iemand in te huren om de test op te lossen, bleek achteraf onwaar, maar werd met angst en beven besproken bij onder andere talkshow Op1.”

Een nieuwe waarheid scheppen

Desinformatie kan dan ook een misleidend begrip zijn. Ik denk dat we er allemaal aan moeten wennen dat er niet zomaar één waarheid is. Dat je niet meer een NRC kan pakken om te zien hoe het echt zit. Dat de werkelijkheidsbeleving verandert als je van perspectief wisselt. Dat is voor veel mensen lastig, omdat daarmee hun houvast verdwijnt. Maar het geeft ook veel mogelijkheden. Want niets is meer absoluut waar. Als je denkt vast te zitten in iets dat absoluut nooit meer gaat veranderen, kun je je daaruit bevrijden door van perspectief te veranderen. Dan ziet de wereld er heel anders uit.

Laat die overtuiging los

Hoe doe je dat? Hoe kom je los van een beklemmende overtuiging? We denken vaak dat we dingen zeker weten. Grote en kleine dingen. Dat er niet valt samen te werken met een collega. Dat een schoonmoeder zich te veel bemoeit met de opvoeding van je kinderen. Dat Nederland te vol is. Of dat de overheid niet te vertrouwen is. Ook al voelt dit absoluut waar, het is niets anders dan een beleving van de werkelijkheid. Vanuit jouw perspectief is het plausibel, je hebt meermaals ervaren dat het klopt. Maar als je er last van hebt, als een waarheid je belemmert, dat kun je aan de slag gaan om je perceptie te verruimen. Dan kan het helpen om bijvoorbeeld de duidingen van verschillende experts en media naast elkaar te leggen. Door bewust andere perspectieven op te zoeken, kun je onderzoeken of het causale verband dat je maakt wel klopt. Misschien ontdek je dan dat jouw duiding van de situatie misschien een beetje eenduidig is. Hoe meer we dit doen en daarmee verantwoordelijkheid nemen voor onze overtuigingen, hoe meer we ook uit de polarisatie kunnen komen en elkaar weer kunnen vinden. Dan merk je wellicht dat een andere mening heel verfrissend is. Of dat jouw visie dat effect op een ander heeft. In het boek: ‘Laat die overtuiging los!’ lees je hier veel meer over.